Գանձասարի վանք

 Գանձասարի վանքը գտնվում է ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղի դիմացի համանուն լեռան վրա: Հիմնադրվել է մինչև X դ.: Հայոց Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսի` քաղկեդոնականության դեմ պայքարելու համար: 949-ին Խաչենում հրավիրված ժողովին մասնակցել է Գանձասարի վանքի վանական Սարգիսը: Սելջուկների դեմ պատերազմում զոհված Խաչենի Գրիգոր իշխանի աճյունը բերել ու թաղել են Գանձասարի վանքում, որը ըստ XII-XIII դդ. մատենագիր, օրենսդիր Մխիթար Գոշի վկայության, նրա նախնիների տապանատունն էր: Արցախ-Խաչենի իշխանաց իշխան Հասան Ջալալ Դոլան 1216-38-ին կառուցել է վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (օծվել է 1240-ի հուլիսի 22-ին` Վարդավառի օրը): Ըստ Կիրակոս Գանձակեցու, իշխան Հասան Ջալալի կազմակերպած մեծ տոնախմբությանը ներկա է եղել 700 քահանա: Հյուրերի թվում էին Աղվանքի Ներսես կաթողիկոսը, Վանական Վարդապետը, իշխաններ և եպիսկոպոսներ, Հայաստանի շատ վանքերի առաջնորդներ:

Սրբատաշ քարից կառուցված եկեղեցին ունի ներքուստ` խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք և հարուստ գեղարվեստական հարդարանք: Ներսում, առագաստների տակ կան երկրաչափական զարդաքանդակներ (շրջանաձև, աստղաձև, քառակուսի), իսկ վերևում չորս ավետարանիչների խորհրդանշանների բարձրաքանդակներն են: Նուրբ և ճոխ մշակում ունի բեմի ճակատամասը: Արտաքուստ ճակատներն ունեն զույգ խորշեր և զարդարված են դեկորատիվ կամարաշարով: Հայկական արվեստում իր հարդարանքով բացառիկ է եկեղեցու գմբեթը, որի թմբուկի նիստերին կան Հին և Նոր կտակարանների թեմաներով պատկերաքանդակներ, կենդանակերպ, երկրաչափական և բուսական մոտիվներով զարդաքանդակներ: Արևմտյան նիստերին քանդակված են ծալապատիկ նստած կտիտոր (հիմնադիր և մեկենաս) իշխանները` գլխներից վեր պահած եկեղեցիների մանրակերտերով, Քրիստոսը և նրանից ներքև` Ադամը և Եվան: Հարավային նիստերին խմբված են ծնկաչոք, լուսապսակներով մարդկանց (հավանաբար` առաքյալների) քանդակներ, որոնք դիմում են միջին նիստի ճակտոնում պատկերված Աստվածածնին: Արևմտյան ճակատին կա բարձրարվեստ խոշոր պատկերաքանդակ` «Խաչելության» տեսարանով: 

Վանքի գավիթը հիմնադրել է Հասան Ջալալ Դոլայի կին Մամքանը` 1261-ին, ավարտել է նրանց որդի Աթաբակ-Իվանեն`1266-ին: Գավիթն ունի խաչվող կամարնենով ծածկ և հատակագծային-ծավալային հորինվածքով կրկնում է Հաղպատի վանքի գավթի ձևերը (հավանաբար, երեքն էլ նույն ճարտարապետի կառույցն են): Գանձասարի վանքի արևմտյան շքամուտքն ունի ճոխ ձևավորում, դռան ճակատակալ քարում օգտագործվել են բազմագունության հնարք:

1261-ին Ղազիվում (Իրան) սպանված Հասան Ջալալ Դոլայի աճյունը նրա որդի Աթաբակ-Իվանեն տեղափոխել է հայրենիք և թաղել Գանձասարի վանքում: 1271-1301-ին վանքը բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել: Մոտ 1400-ին վանքը դարձել է Աղվանից կաթողիկոսության աթոռանիստը: 1417-ին Մատթեոս Մոնոզոնը վանքում գրել է բանաստեղծությունների մի ժողովածու` կազմված տաղերից, ներբողներից և Ալեքսանդր Մակեդոնացու չափածո պատմությունից:

1441-ին վանքի եպիսկոպոս Ազարիան մասնակցել է Էջմիածնում Հայոց կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցու ընտրություններին: 1462-ին կարակոյունլու սուլթան Ջհանշահի կին Բեգում-խաթունը հրովարտակով հաստատել է Գանձասարի իրավունքները և կարգադրել պետական պաշտոնյաներին` վանքը հարկերից ազատել: 1467-80-ին վանքը որպես նվիրատվություն ստացել է գյուղեր, հողամասեր, դրամ: 1487-ին ակկոյունլու Յաղուբ Փադիշահը հրովարտակով հաստատել է Գանձասարի Շմավոն կաթողիկոսի իրավունքները և նրան ենթակա հոգևորականությանն ազատել հարկերից: Գանձասարի վանքը 1493-ին որպես նվեր ստացել է Մսերզին գյուղը, իսկ 1507-ին` Տանձաձորը: 1546-ին Սարգիս կաթողիկոսն ընդարձակել է վանքի կալվածքները, 1551-ին` նորոգել վանքի եկեղեցին: 1606-20-ին Գանձասարի վանքի նախկին սարկավագ Մեխլուն Արցախի լեռնային շրջաններում գյուղացիական ապստամբություն է հրահրել և ղեկավարել, դատապարտել է վանականների աշխարհիկ, զեխ կյանքը, քարոզել ունեցվածքի հավասարություն:

1628-33-ին Գանձասարի Հովհաննես կաթողիկոսը նորոգել է վանքը: 1653-ին Գանձասարի կաթողիկոս Պետրոս Խանձկեցին կանգնեցրել է Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու գմբեթի երկաթե խաչը, նորոգել վանքը: 1659-ին վանքում Հովհաննես Ապահունեցին գրել է «Քերականություն» ժողովածուն: 1675-ին մահացել է Պետրոս Խանձկեցի կաթողիկոսը, և Երից մանկանց վանքում ստեղծվել է Գանձասարին հակաթոռ կաթողիկոսություն` Սիմեոն Խոտորաչենցու գլխավորությամբ: 1689-ին Երեմիա Կաթողիկոսը կառուցել է Գանձասարի վանքի սեղանատունը: 1699-ին վանքում տեղի է ունեցել Գանձասարի կաթողիկոսի և XVII-XVIII դդ. հայ ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ Իսրայել Օրու հանդիպումը: 1702-ին Գանձասարի կաթողիկոս է դարձել եսայի Հասան Ջալալյանը: Նրա օրոք վանքը դարձել է Ղարաբաղի նաև քազաքական և ռազմական կենտրոնը: 1762-ին վանքում կայացել է Հովհաննես կաթողիկոսի և XVIII դ. 2-րդ կեսի հայ ազատագրական շարժման ղեկավար Հովսեփ Էմինի հանդիպումը: Վանքում 1778-ին Հովհաննես կաթողիկոսը «Դատաստանագիրք» է գրել: 1781-ին Գյուլիստանի Մելիք Աբովը նորոգել է եկեղեցին ու գավիթը: 1783-ին Գանձասարի վանքում Ղարաբաղի մելիքների և հոգևոր առաջնորդների հավաքը նամակ է հղել ռուսական բանակի գեներալ իշխան Պոտյոմկինին` խոստանալով նրան Ղարաբաղը պարսկական տիրապետությունից ազատագրելու արշավանքի ժամանակ օգնել պարենով և ռազմական աջակցություն ցույց տալ:

1813-ին Ղարաբաղն անցել է ռուսական տիրապետության տակ: 1815-ին ռուսական կառավարությունը վերացրել է Գանձասարի (Աղվանքի) կաթողիկոսությունը և այն փոխարինել մետրոպոլիտությամբ: 1836-ին արքեպիսկոպոս Բաղդասարը մետրոպոլիտության կենտրոնը Գանձասարի վանքից տեղափոխել է Շուշի: 1898-ին Անտոն վարդապետը Գանձասարի վանքի արևելյան կողմում կառուցել է դպրոցի երկհարկանի շենքը: 1907-ին նորոգվել են Գանձասարի վանքի գավթի տանիքն ու զանգակատունը: 1923-ին Լեռնային Ղարաբաղի Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո վանքը դադարել է գործել: Վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին վերաբացվել է 1988-ին: 1992-ին ԼՂՀ  ներխուժած ադրբեջանական զորքերի հրետակոծությունից ավերվել են վանքի արևելյան կողմի շինությունները, որոնք 1993-98-ին վերանորոգվել են: